Uwarunkowania historyczne
Dla zilustrowania tła historycznego powstawania Ogrodu przypomnę Państwu kilka faktów z publikacji książkowej Marii Kuropatwińskiej wydanej w 1928 r., mającej „legitymację” ówczesnego Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, a wydanej w celu propagowania powstawania i rozwoju ogrodów działkowych w Polsce. Po uzyskaniu niepodległości byliśmy w tym względzie opóźnieni.
Autorka zwraca uwagę, że już od drugiej dekady dziewiętnastego wieku notowano wsparcie władz opieki społecznej dla najbiedniejszych rodzin robotniczych w postaci ok. 200 m.kw. ogródków rozdzielanych i wydzierżawianych na terenach miejskich po minimalnych cenach (Dania, Niemcy, Anglia). Robotnicze ogrody działkowe z czasem zostały uznane za przedmiot użyteczności publicznej i uzyskały odpowiednie regulacje państwowe (rządowe): w 1894 r. w Anglii i Stanach Zjednoczonych Ameryki, czy w 1908 r. we Francji. Na podobnych zasadach powstało w Warszawie w 1907 r. Towarzystwo Ogródków Robotniczych.
Autorka wspomina również o przedsiębranych w różnych państwach akcjach zakładania ogródków, mających miejsce w latach I Wojny Światowej, zmierzających do nakarmienia jak największej liczby mieszkańców miast poprzez produkcję w ogródkach o charakterze gospodarczym. Wygląd estetyczny działek nie odgrywał wówczas żadnej roli, a chodziło jedynie o intensywną produkcję.
W latach powojennych (w trzeciej dekadzie dwudziestego wieku) pojawił się nowy typ ogrodów, gdzie mniejszą uwagę zaczęto przywiązywać do gospodarczego wykorzystania terenu, a większą do strony estetycznego wyglądu i działalności wychowawczej kolonii ogrodów. Cytując idealistyczny opis autorki: ”Chodzi o to, aby ogrody działkowe zastąpiły ludności szynki i restauracje, aby dzieci zamiast łykać kurz uliczny wdychały zapachy kwiatów, organizując gry i zabawy przy pomocy odpowiedniego kierownika na dużym placu, umieszczonym w tym celu we środku kolonii.” Pojawił się tym samym typ ogrodów kulturalno – wychowawczy.
Kolebką takich ogrodów, zwanych również ogrodami schreberowskimi był Lipsk (Niemcy), w którym w 1920 r. zajmowały obszar prawie 460 ha.
W tym czasie wschodnia część Polski miała inne problemy (wojna z Rosją), stąd akcja powstawania ogrodów działkowych najwcześniej zaczęła się rozwijać w Poznaniu i Katowicach. Na zjeździe 3 lipca 1927 r. w Poznaniu ukonstytuował się Związek Towarzystw Ogródków Działkowych.
W tym czasie w Warszawie działało już drugie stowarzyszenie – Towarzystwo Ogródków Rodzinnych. Oba Towarzystwa dysponowały terenami około 32 ha, podczas gdy w Poznaniu pod ogrodami działkowymi było już 104,2 ha.
Utworzenie i rozwój naszego Ogrodu na terenie Żoliborza
Przełom drugiej i trzeciej dekady dwudziestego wieku w Polsce (podobnie jak w całej Europie) charakteryzował się kryzysem ekonomicznym i wzrostem bezrobocia. Warunki socjalne rodzin ulegały pogorszeniu – temu starały się zapobiec zarówno władze jak i sami mieszkańcy. Rozwój spółdzielczości, a w tym budownictwa mieszkaniowego (Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa) był sponsorowany przez przemysł (mieszkania patronackie dla pracowników). Rosły więzy społeczne w zakładach pracy i miejscach zamieszkania, a przebyte doświadczenia wojenne sprzyjały wzrostowi zainteresowania w realizacji zespołowych celów.
W tym czasie mój ojciec, będąc weteranem powstania sejneńskiego i wojny rosyjsko – polskiej, ukończył był studia na Politechnice Warszawskiej i pracował jako inżynier chemik w Wytwórni Wódek Państwowego Monopolu Spirytusowego (Praga, ul. Ząbkowska). Ten pracodawca dofinansował budowę mieszkań patronackich w WSM na Żoliborzu (V Kolonia WSM przy ul. Marymonckiej), gdzie początkowo zamieszkali rodzice i wielu znajomych z pracy. Jego koledzy z pracy, jak i prowadzona akcja informacyjna wśród zaprzyjaźnionych mieszkańców tej i pobliskich Kolonii WSM, doprowadziła do powstania grupy osób zainteresowanych posiadaniem ogródków.
Grupa ta w 1932 r. przekonała Aleksandrę Piłsudzką, prowadzącą na terenie wojskowym w dawnej prochowni (część umocnień cytadeli żoliborskiej), po stronie wschodniej ulicy Krasińskiego, punkt wydawania posiłków dla bezdomnych i bezrobotnych, do przeznaczenia terenu przy tzw. Prochowni na działki. Uzyskano z Funduszu Pracy dotację na wytyczenie granic, wyznaczenie uliczek i podzielenie terenu na działki.
We wrześniu 1933 r. mój ojciec (Jan Edmund miał wówczas 32 lata) otrzymał przydział działki i zabrał się do zasadzeń oraz postawienia małej altanki. W latach 34-35 sprawował funkcję przewodniczącego zarządu kolonii ogródków. W 1936 r. kolonia ogródków przyjęła nazwę „Towarzystwo Ogródków Działkowych – Żolibórz”, a ojciec wybudował nową większą altankę (12 m.kw). Rodzice wraz z moimi starszymi braćmi i nianią przeprowadzali się na okres maj-wrzesień na działkę.
Ogród stopniowo powiększał swój obszar i walne zebranie działkowców na wiosnę 1939 r. (250 działek o łącznej powierzchni 8,75 ha) zmieniło jego nazwę na „Sady Żoliborskie”.
Okupacja Warszawy spowodowała szybkie i „samorzutne” powiększenie terenu Ogrodu do 16 ha (425 działek) i wzmożenie jego działalności produkcyjnej. Ale nie tylko: w Ogrodzie kwitła działalność konspiracyjna, przechowywano broń, działała tajna drukarnia w piwnicy budynku gospodarczego (do chwili aresztowania przez gestapo pracujących tam konspiratorów Janickiego i Jerzego Cygańskiego i umieszczenia w katowni przy al. Szucha), prowadzono ćwiczenia wojskowe z terenoznawstwa, dostarczano żywność dla szpitala polowego i ludności. Działalność ta była kontynuowana nawet po aresztowaniu ówczesnego przewodniczącego Ogrodu Kazimierza Jordana. W czasie Powstania Ogród żywił i dawał schronienie zgrupowaniom powstańczym Żoliborza oraz był ostatnią drogą ucieczki w kierunku Kampinosu – stąd w dużej mierze uległ zniszczeniu przez czołgi i pociski, a w końcu został zaminowany.
Wyzwolenie Warszawy i powrót wywiezionych mieszkańców Żoliborza z wywózek i obozów, odbudowa zniszczonych i ograbionych mieszkań, braki żywności, wszystko to spowodowało szybką rekonstrukcję Ogrodu. Użytkownicy działek zorganizowali się już 3 marca 1946 r. – na pierwszego powojennego prezesa Walne Zebranie Działkowców wybrało mojego ojca (1946-47).
Również w sierpniu tego roku odbył się Ogólnopolski Kongres Działkowców w Zabrzu, który powołał Centralny Związek Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych z siedzibą w Warszawie. Zmiany polityczne w następnych latach doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy z dnia 9 marca 1949 r. O pracowniczych ogrodach działkowych. W tym samym roku, na walnym zebraniu działkowców, uchwalono nową nazwę Ogrodu: Pracowniczy Ogród Działkowy „Sady Żoliborskie”, podlegający organizacyjnie Wojewódzkiemu Zarządowi POD w Warszawie.
W 1952 r. nastąpił dalszy rozwój powierzchni Ogrodu pod hasłem zagospodarowania nieużytków – Prezydium Stołecznej Rady Narodowej przydzieliło Ogrodowi teren ok.15 ha na założenie działek o pow. 500 m.kw., trudny do uprawy ale przylegający do zachodniej granicy Ogrodu, zamknięty ulicami Krasińskiego, Włościańską i Elbląską. W następnym roku wybudowano dom POD i zakończono zagospodarowywanie nowego terenu – Ogród liczył 794 działkowców.
Budowa osiedla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (w latach 60-tych) rozpoczęła systematyczne zmniejszanie zagospodarowanego terenu ogrodu. W 1968 r. doszło do zorganizowania Komitetu Obrony pozostawienia okrojonego Ogrodu jako ogrodu o lokalizacji stałej. Rozwój osiedla „Sady Żoliborskie” był już jednak urbanistycznie przesądzony i likwidacja Ogrodu na tym terenie nastąpiła na jesieni 1969 r. z uzyskaniem terenu zastępczego w Dzielnicy Bielany.
Czynniki decydujące o powodzeniu utrzymania (już przez 45 lat!) obszaru Ogrodu „Sady Żoliborskie” w nowej, bielańskiej lokalizacji
Teren zastępczy o adresie ul. Gwiażdzista 50A, stanowiący stary sad
o powierzchni 16,9 ha został uzyskany od prywatnych właścicieli przez Wojewódzki Zarząd POD w Warszawie. Wykarczowano większość drzew, uporządkowano dzikie zarośla i śmietniki, ogrodzono teren siatką, wytyczono szerokie alejki i wyznaczono działki o powierzchni ok. 300 m.kw. (dla 372 działkowców). Na styku każdych 4 działek zainstalowano ręczne pompy wodne (tzw. abisynki), wyremontowano stary dom mieszkalny i jego magazyny przystosowując do potrzeb POD.
W 1972 r. powiększono Ogród o dodatkowe działki, po zagospodarowaniu małego jeziorka, nieużytków i przylegającej zieleni dekoracyjnej, a budowa węzła komunikacyjnego mostu Grota-Roweckiego ograniczyła teren Ogrodu do obecnego obszaru.
Tradycje wykorzystywania Ogrodu nie tylko do uprawy roślin odżyły ponownie na przełomie lat 80 (działalność KOR, a później Solidarności) – spotykali się tam działacze opozycji i przechowywane były nielegalne materiały. Pod szczególnym nadzorem SB była działka nr 113 Jacka Kuronia – stamtąd konfiskowano „bibuły”, a nawet opieczętowano altanę.
Zmiany ustrojowe spowodowały zmiany organizacyjne zarządzania Ogrodem, a utworzenie nowych norm prawnych umożliwiło z czasem trudny powrót do normalności. Brak środków finansowych w kieszeniach działkowców i kasie Ogrodu (brak dotacji), dewastacja ogrodzenia, włamania i kradzieże (nawet 160 w jednym roku), niepewność w zakresie dalszej egzystencji ogrodów działkowych, ograniczenie indywidualnych inwestycji działkowców (plotki o likwidacji) i zmiany użytkowników działek (zestarzeliśmy się!) – wszystko to stawiało nowe zadania przed Zarządem Ogrodu, które musiały być rozwiązywane na bieżąco. Obiektywną ocenę tych działań można sobie wyrobić na podstawie kilku tabel, które pozwalają na podkreślenie czynników stabilności istnienia Ogrodu.
Środki finansowe uzyskał Zarząd początkowo z wynajmu firmom pomieszczeń w budynku Zarządu. Stabilność struktur państwowych po roku 1998 i rozwój gospodarczy pozwolił na uzyskanie niewielkich dotacji z różnych źródeł (gmina Bielany, Okręgowy Zarząd Mazowiecki PZD). Również dalsze kroki solidarnie podjęli działkowcy opodatkowując się w celu zatrudnienia fachowej ochrony całodobowej. Dobrze te działania ilustruje historia tworzenia majątku ogólnego użytkowników Ogrodu i jego infrastruktury – wartość środków trwałych jakimi dysponował Ogród na koniec roku: 1990 – 33.338 zł, 2001 – 662.438 zł, 2013 – 1.339.810 zł. Zatem można zanotować jeden z czynników stabilizujących trwałość Ogrodu – tworzenie majątku ogólnego.
Niewątpliwym impulsem dla rozwoju Ogrodu była ustanowiona w 1996 r. nowa ustawa, która stwarzała możliwość przekazania Ogrodu w wieczyste użytkowanie. Ogród przygotował niezbędną dokumentację i 10 kwietnia 1997 r. przekazał wniosek o wieczyste użytkowanie do Gminy Bielany. Wspólnie z Urzędem Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast Gminy prowadzono prace w zakresie uregulowania roszczeń, prace nad dokumentacją budynku Zarządu i dowodami związanymi z jego remontem i wnioskiem o bezpłatne przekazanie na rzecz Ogrodu. Z udziałem biegłego wyceniono ziemię i złożono odpowiedni wniosek, który został uzgodniony na poziomie 9,50 zł za m.kw. (podstawa do określenia wysokości podatku). Równolegle prowadzono negocjacje z organami samorządowymi nad uzyskaniem pozytywnych opinii odpowiednich Komisji Rady Gminy i władz administracyjnych. 30 października 2000 r. PZD uzyskał akt notarialny o przekazaniu terenów w użytkowanie wieczyste, a 3 stycznia 2001 r. miało miejsce założenie Księgi Wieczystej z wpisem Ogrodu. Rozpoczęto prace nad wykonaniem dokumentacji geodezyjnej dla działek (podstawa wpisu do Księgi Wieczystej), a następnie prace nad rejestracją dokumentacji.
Ustalono, że dla działkowców naszego Ogrodu wpisy do Księgi Wieczystej będą dobrowolne (wpis obciąża opłatą notarialną użytkownika) i uwarunkowano wnioski w tej sprawie od dobrej oceny stanu upraw, estetyki i zagospodarowania działki.
2 października 2003 r. pierwszych 43 użytkowników działek uzyskało wpisy do Księgi Wieczystej. Do chwili obecnej takie wpisy uzyskali wszyscy, którzy się o nie ubiegali – 321 użytkowników działek. Do przemyślenia pozostaje fakt, iż 140 działkowców nie widziało korzyści z uzyskania wpisu do KW, a tylko 53 nie skorzystało z możliwości elektryfikacji działki – przy czym tylko 3 działki w Ogrodzie nie posiadają altanek.
Mimo, że wymiana pokoleń wśród działkowców w ostatnich 10 latach była intensywna, to skutki uzyskania umowy oddania gruntu w użytkowanie wieczyste użytkownikowi działki, spowodowały jednak większe zmiany użytkowników, niż w ciągu poprzednich ponad 30 lat. Nowi użytkownicy uzyskali w ciągu ostatnich 10 lat 96 decyzji Zarządu Ogrodu zezwalających na budowę nowych altan, które zapewniają dobry komfort wypoczynku. Zatem działkowcy posiadają większe poczucie stabilności i wraz ze wzrostem majątku ogólnego i infrastruktury rośnie inwestowanie indywidualne w wyższy poziom standardu altan oraz komfort rekreacyjny. Mimo, że umowa oddania gruntu w użytkowanie wieczyste nie jest uwłaszczeniem, to będzie następnym czynnikiem stabilizującym trwałość Ogrodu i będzie sprzyjać w tworzeniu warunków dobrej rekreacji i wypoczynku w ogrodach rodzinnych.
Ogród jest bardzo związany miejscowo z mieszkańcami, gdyż wśród użytkowników działek aż 323 osoby to mieszkańcy Bielan i Żoliborza – jest to zatem czynnik bliskiego zamieszkania i łatwego dojazdu.
Rezygnacja z charakteru uprawowego działek wydaje się wynikiem zmiany użytkowników – są bogatsi i inwestują w swoją wygodę i wypoczynek (estetyczne altany, charakter ozdobny działek). Ta tendencja zbliża teren Ogrodu do charakteru otaczających ROD Sady Żoliborskie miejskich terenów rekreacyjnych Kępy Potockiej. A właściwie uzupełnia te tereny przyrodniczo tworząc barwny mikroklimat dla okolicznych mieszkańców i jest ostoją różnorodnego ptactwa, bezpańskich ale karmionych przez działkowców kotów (120), królików i innych gryzoni, płazów, pszczół itp. Zatem lokalizacja i wpisanie Ogrodu w miejskie tereny rekreacyjno–wypoczynkowe może również stabilizować trwałość lokalizacji. Wartość tego czynnika może być podnoszona w warunkach bezstronnych ocen lub konkursów ale również dzięki trafnym dofinansowaniom miasta do infrastruktury Ogrodu.
(ze wspomnień Jana Korytkowskiego, 2015 r.)